ART BRUT, coś co trzeba odkryć na nowo

Moja fascynacja sztuką, to wpływ Judith Scott. Osoby, która znalazła swoje drugie ja w tkaninach i pracy z nimi. Dała jej niezwykłą satysfakcję, tak jak Justynie, czy Darkowi teatr. Promujmy ją zatem i uczmy się jej, bo warto.

Poniżej prezentuję artykuł o art brut w Krakowie.

Czas na muzeum outsiderów

Katarzyna Bik

Nieważne, jak się będzie nazywać – muzeum art brut, sztuki innych, osobnych. W szpitalu neuropsychiatrycznym w Kobierzynie chcą, by powstała tam pierwsza w Polsce ekspozycja sztuki surowej.

Dawna pralnia – mimo dziurawego dachu, łuszczącej się fasady i nieszczelnych okien – to ciągle zgrabny, rasowy budynek w sercu Szpitala Neuropsychiatrycznego im. Józefa Babińskiego w Krakowie. Tak jak pozostałe 40 pawilonów, zbudowano ją w drugim dziesięcioleciu ubiegłego wieku w stylu modernizmu niemieckiego na 50 hektarach we wsi Kobierzyn pod Krakowem. Wtedy był to najnowocześniejszy szpital na ziemiach polskich – samowystarczalne miasto-ogród. Dziś jest symbolem problemów, z jakimi się od czasów PRL-u boryka ta instytucja. Ale mimo zaniedbania dawna pralnia ma wiele zalet. Jest dobrze usytuowana – obok parkingu i w środku parku . Na dodatek ładnie pachnie świeżym chlebem, bo w sąsiedztwie ma piekarnię. Gdyby tylko znalazły się pieniądze na remont, można by tam zrobić wyjątkowe muzeum – z dużą, jasną galerią oświetloną olbrzymimi, wysokimi na półtora piętra oknami. A wśród drzew mógłby powstać park rzeźby. W Krakowie – gdzie nie ma sztuki w przestrzeni miejskiej – to byłoby coś. Tym bardziej że w Polsce nie ma jeszcze muzeum art brut, a na przykładach Ameryki i Szwajcarii widać, jak bardzo fascynuje to zjawisko. The American Visionary Art Museum w Baltimore w przeprowadzonym w 2000 roku rankingu amerykańskich muzeów znalazło się na czwartym miejscu – po waszyngtońskiej Narodowej Galerii Sztuki, a przed nowojorską MOMĄ. Najstarsze tego rodzaju muzeum w Europie – szwajcarską Collection Art Brut w Lozannie – odwiedza co roku 30-35 tys. widzów. To właśnie ta instytucja mogłaby stać się wzorem dla zorganizowania podobnej placówki w Krakowie.

Na przykład Lozanna

Collection Art Brut też nie jest zlokalizowane w centrum Lozanny, ale na przedmieściach. Przekazany przez władze miejskie na muzeum dawny zameczek – Chateau de Beaulieu – nie jest wcale duży. Pięć lat trwały prace adaptacyjne, zanim w 1976 roku udostępniono zbiory publiczności. Trafiły do Szwajcarii, bo Francja, ojczyzna twórcy tej kolekcji Jeana Dubuffeta, ich nie chciała. Wybitny artysta, jedna z najciekawszych osobowości w sztuce XX wieku, wymyślił 60 lat temu nazwę art brut (sztuka surowa) na określenie dzieł twórców nieprofesjonalnych, samorodnych, wolnych od wpływów oficjalnych stylów w sztuce. Niewchłoniętych przez rynek sztuki. Dubuffet widział w dziełach tych "odmieńców" – często pensjonariuszy szpitali psychiatrycznych i więzień – pierwotną i czystą formę sztuki. Przed nim tego rodzaju twórczość interesowała tylko psychiatrów. Jeden z nich, Hans Prinzhorn – historyk sztuki i psychiatra, był pierwszym, który przy uniwersytecie w Heidelbergu założył przed I wojną światową kolekcję sztuki osób chorujących psychicznie. Później przez nazistów uznaną za zwyrodniałą. Art brut zainteresowali się surrealiści. W działalność założonego przez Dubuffeta w roku 1948 Towarzystwa Sztuki Surowej włączył się "papież" surrealistów Andre Breton. Zbiory Dubuffeta rosły (teraz liczą 30 tys. prac), ale przechowywane w różnych miejscach i udostępniane tylko tym, którzy potrafili uzasadnić swoje zainteresowanie. Przez wiele lat Dubuffet zabiegał w rządzie francuskim o uzyskanie dla swoich zbiorów statusu kolekcji publicznej, co pozwoliłoby stale je prezentować. Daremnie. Widząc bierność urzędników francuskich, artysta zwrócił się do Szwajcarii, która przyjęła go z otwartymi ramionami.
Kilkaset prac twórców nieprofesjonalnych z całego świata rozmieszczono w zamku Beaulieu na trzech piętrach – na ścianach, w gablotach, pod stropami. Słabo oświetlone sztucznym światłem pomieszczenia przypominają raczej strych niż nowoczesne muzeum. Nieustannie skrzypią schody i podłogi, bo bez względu na porę roku, pogodę, zawsze jest dużo widzów. Przyciągają nazwiska gwiazd: Aloise, Wolfli, Crepin, Juva, Hernandes, Walla. Ze wzruszeniem oglądam małe, ołówkowe rysunki Edmunda Monsiela (1897-1962). Muszę przytknąć nos do szyby, żeby rozpoznać "Twarze Boga", które ten wspaniały "Don Kichot z Wożuczyna" – jak go ktoś nazwał – cały czas rysował. On też jest jednym z najważniejszych artystów w tym muzeum, najsławniejszym w świecie polskim przedstawicielem art brut. Zachorował na schizofrenię podczas okupacji. Nigdy się nie leczył. W jednym życiu był skromnym pracownikiem cukrowni, w drugim – artystą, który wiele godzin spędzał na strychu, przekazując wizje, które tylko jemu były dane.
W porównaniu z miniaturowym Monsielem płaskorzeźbiona kompozycja z gliny Stanisława Zagajewskiego, urodzonego w 1927 roku, jest ogromna. Dzieciństwo miał jak Mojżesz. Matka podrzuciła go w koszyku pod drzwi kościoła. Podrzutka wychowywały kościelne ochronki. Żył w strasznych warunkach, w dawnym chlewiku, ale zawsze przy sobie miał album Michała Anioła, którego uważał za najbliższego sobie twórcę.
Skarby Kobierzyna
W Lozannie są prace jeszcze jednej genialnej Polki – Marii Wnęk.
Ta "sądecka Nikiforka" (1922-2005) malowała z przekonaniem, że jest wysłanniczką Boga. Nie znalazłam jej prac na stałej wystawie w zamku Beaulieu, ale jakieś 60 obrazów i rysunków jest w kolekcji Szpitala im. Babińskiego w Kobierzynie właśnie. Maria Wnęk spędziła tam wiele lat. Oprócz jej prac w kolekcji szpitala jest ok. 3-4 tys. dzieł innych twórców. Wielkie wrażenie robią obrazy m.in. Jana Olszaka, Władysława Wałęgi, Mirosława Śledzia, Renaty Bujak, J.S. i wielu innych twórców. Ta twórczość jest świadectwem terapii. Kilkanaście najlepszych obrazów wisi teraz w budynku teatru. – Udostępnienie tej kolekcji, nawet bez nazwisk, bo niektórzy przecież ukrywają przed społeczeństwem swoją chorobę, jest drogą z jednej strony, do pokazania tego niezwykłego zjawiska, jakim jest art brut, a z drugiej, przełamania tabu i stereotypów związanych z chorobami psychicznymi. Ci ludzie uważani są za bezwartościowych, często budzą lęk. Wyciągnięcie ich sztuki na światło dzienne dowiedzie ich aktywności – mówi Maciej Bóbr, historyk sztuki pracujący od 2002 roku w Szpitalu im. Babińskiego. Już poprzedni dyrektor szpitala myślał, żeby pokazać publicznie tę kolekcję. Pacjenci malowali w tym szpitalu jeszcze przed wojną – widać to na archiwalnych zdjęciach z lat 20. Jednak gromadzić te prace zaczęła w latach 60. dr Noemi Madeyska, tamtejszy psychiatra, autorka książki "Malarstwo schizofreników". Sporo prac powstało w dziennym oddziale szpitala przy ul. Limanowskiego, dopóki działał tam Klub Artystów Nieprofesjonalnych "Hestia". Ale na pomysł, żeby zorganizować muzeum z prawdziwego zdarzenia, wpadł dwa lata temu właśnie Maciej Bóbr. Z czasem takie muzeum mogłoby nawiązać współpracę z podobnymi instytucjami na świecie, wypożyczać dzieła, robić wystawy czasowe.
Jest wszystko oprócz pieniędzy
Dawna pralnia, jak i pozostałe budynki, jest wpisana do rejestru zabytków, więc szpital mógłby się starać o pieniądze na remont z tzw. EOG (europejskiego mechanizmu gospodarczego) i norweskiego mechanizmu finansowego. Za 4-5 mln zł budynek można by odrestaurować i przystosować na cele muzealne. Zostały jeszcze dawne sprzęty, dziwne szuflady do suszenia prania, w których można by teraz chować prace. Jest zbiór pięknych, starych fotografii, zabytkowe wyposażenie z masarni i innych budynków. Nie ma tylko pieniędzy na opracowanie projektu remontu. Potrzeba na to ok. 200 tys. zł. Bez tego nie można się ubiegać o środki na zorganizowanie muzeum. Szkoda, żeby ten obiekt marniał dalej.